قال الله تعالی: «فَاصْبِرْ کَما صَبَرَ أُولُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ».
یعنی: ای محمد! صبر کن بر شداید که جفاکاران بر تو می رسد، چنان که پیغامبران پیش از تو صبر کردند در آن مجاهداتی که برایشان می رسد. و در آیت دگیر می فرماید: «وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُریدُونَ وَجْهَهُ»....
سبب نزول این آیت آن است که جمیع سروران مکه به خدمت رسول آمدند، گفتند که: می خواهیم که در خدمت تو آییم و به توایمان آریم.
ولیکن ما را از این درویشان جامه ژنده ننگ می آید. بایدکه در آن مجلس که ما باشیم این درویشان را راه ندهی، یا اگر در آن مجلس که جمیع این درویشان باشند تو روی سوی ماکن و سخن با ما گوی چون رسول صلی الله علیه و آله از غایت آن که دوست داشتی که بیگانه ایمان آوردی، خواست که سخن ایشان را قبول کند، جبرئیل ـ علیه السلام ـ آمد و این آیت آورد که: «وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِیِّ یُریدُونَ وَجْهَهُ».
یعنی فرمان ما این است که حبس کن نفس خود را با این درویشان، که می خوانند ما را بامداد و شبانگاه، و روی با ایشان دار، و چشم از ایشان برمدار. صبر جمیل
و در آیت دیگر فرمود که: «فَاصْبِر صَبْرا جَمیلاً». یعنی صبر کن صبر کردنی نیکو و اگر کسی تو را سخنی گویدکه خاطر مبارک تو از آن سخن در زیر بار می شود صبر کن «عَلَی مایَقُولُونَ». یعنی بدان چه می گویند، و ما را یاد کن و اگر زحمتی ازین بیگانگان به دل مبارک تو می رسد صبر کن بدان کار که بی حکم ما نیست «فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّک» و چو حکم ما چنین نافذ شود هر آینه آن حکم بر بنده رسنده است و چون سالک راه طالب رضای خداوند باشد و بر بلای او صبر کند و بر آن صبر ثبات نماید هر آینه به صفات حمیده موصوف شود. معنای صبر
پرسیدند که صبر چیست؟ شیخ ما فرمودند که صبر حبس نفس است از هوای او. یعنی صبر بازداش توست از پایه او، زیرا که خداوند تعالی را صبور می گویند به آن معنی که بازدارنده عقوبت است از بندگان خود، تا باشد که توبه کنند و صبر حقیقی آن است که به هر شدتی و مکروهی که پیش آید و به وی رسد زبان شکایت نگشاید و از حضرت عزت پیش بنده او گله نکند. انواع صبر
پرسیدند که صبر بر چند نوع است؟ شیخ ما فرمودند که صبر بر دو نوع است و هر حالی را صبری است مناسب آن حال، اما صبری که در راه حق محمود است، آن است که چون معصیتی او را پیش آید نفس خود را حبس کند و آن معصیت را نکند و صبر کند و چون او را اطاعتی پیش آمد و نفس خواهد که سرکشی کند از آن. طاعت را به جای نیارد.
صبر محمود آن است که نفس را بر آن طاعت تکلیف کند و بر شدت و مشقت آن طاعت صبر کند، و چون کاری پیش آید که مکروه طبع بود و نفس آن را قبول نکند. صبر آن باشد که نفس را فرمایی که تابه طیب قلب آن مکروه را قبول کند، ولیکن صبر جمیل آن بود که پیش از آن که بلای حق به وی رسد وی به آمدن ورسیدن بلا راضی باشد. یعنی بنده را بر حکم خداوند اعتراض نباشد و اگر بلای خداوند به بنده رسد آن گاه این بنده به صبر و رضا پیش آید، صبر بود و لیکن جمیل نبود و اگر در بلایی، آرزوی رفتن بلا در خاطر بود این از بنده جزع بود، و اگر در بلا با کسی شکایت کند این بنده را با خداوند خصومت بود اگر بلا به بنده رسد، آن گاه صبر کند این از بنده عجز بد، و آن که به بلا صبر نکند وعید در حق وی آن است که خداوند تعالی درباره موسی پیغمبر ـ صلوات الله علیه ـ فرمود که: «یا موسی! هر که راضی نبود به قضای من و صبر نکند بر بلای من، و شکر نگوید بر نعمت های من از زیر آسمان من بیرون رود. گو: غیر من خدای دیگر طلب کن». صبر و بندگی
پس معلوم شد که لازمه بندگی صبر است. زیرا که بر مکروه صبر کردن صواب بسیار و درجات بی شمار است و نصرت و فرح در صبر کردن صواب بسیار و درجات بی شمار است و نصرت و فرح در صبر کردن است بر بلیات و شداید غم و اندوه و چون بنده مؤمن را به خاک سپارند نماز بر دست راست ایستد و زکات بر دست چپ ایستد و جمیع حسنات بر بالای سر او ایستد و صبری که کرده باشد بر شداید، در پیش روی آن بند ایستد. آن گاه مر نماز و روزه و زکات و جمیع حسنات را گویند که: این بنده را نگاه دارید تا با وی چه خطاب خواهند رسانیدن، حال او را گوش دارید که خود پیش روی او ایستاده ام تا او را شفاعت کنم و صبر بر جمیع حسنات فاضل تر است. صبر و سختی
شیخ ما فرمودند که چون خداوند تعالی بنده مؤمن را دوست گیرد بیماری و مشقت فرستدش و صبر دهد تا در آن بیماری صبر کند، تا به جزای صابران مشرف شود.
اگر خدای تعالی مر بنده را مرتبه و مقامی تقدیرکرده و به طاعت به آن درجه نرسد بلایی به وی فرستدو صبرش کرامت فرماید تا بدان صبر، بدان درجه برسد و اگر کسی گناهی بکند و در دار دنیا بلایی به وی برسد آن بلاکفارت گناه وی شود و هیچ طاعتی به درجه بندگان راه نرسد مگر به صبر بر بلا. فردای قیامت نخست کسی که در بهشت درآید کسی باشد که در دنیا بر بلاهاصبر کرده باشد پس بر بنده واجب بود که بر بلا و شدت صبر کند. علامت بنده صابر
پرسیدند که علامت بنده صابر چیست؟ شیخ ما فرمودند که: علامت بنده صابر بر سه چیز است:
اول آن که چون بلایی یا شدتی یا مکروهی به وی رسد آن بلابا مخلوق نگوید. دوم آن که چون به ظاهر با کسی نگوید به باطن نیز اعتراض نکند. سوم آن که مردمان به مال و حرمت و نعمت تفاخر کنند این بنده به بلا چنان مفاخرت کند که اگر تن او در بلابود او بر رضا بود و زبان او به حمد و ثنا بود. حقیقت صبر
پرسیدند که حقیقت صبر چیست؟ شیخ ما فرمودند که هم چنان که نطفه در رحم بر پنج حال گردد: اول نطفه بود باز علقه شود و با مضغه شود و باز عظم شود آن گاه صورت ظاهر گردد، و بر این مثال چون نطفه صبر به مرتبه رضا برسد و چون عنایت ازلی قرین حال او شود، نعمت آن صفت رضا سرور گردد و چون بنده از آن بلا لذتی یابد آن بلا به نزد او نعمت شود و از آن بلا این بنده راحت یابد. مراتب بندگان
گفته اند که روندگان راه بر پنج مرتبه اند:
اول بر بلا صبر کن، درجه مومنان است. دوم در بلا رضا دادن، درجه عارفان است. سوم در بلا شادی نمودن، درجه محبان است. چهارم بلا را نعمت شمردن، درجه ابدالان است. پنجم از بلا لذت و راحت یافتن، درجه پیغمبران است. پس حقیقت صبر آن است که بنده مؤمن به مقامی رسیده باشد که در بلا هم صابر باشد و هم راضی باشد و هم شادمان باشد و هم نعمت شمارد و هم لذت یابد.